Dinsdag 22 augustus 2023, 09:52
In wat voor wereld wil jij leven?
Al in 2001 bedacht kindercoach, videomaker en schrijver Sasha Tieman het verhaal van OverAarde. In 2020 zaten we er ineens middenin: iedereen zat opgesloten in zijn eigen huis en had alleen nog contact met elkaar via een beeldscherm. Misschien werd het tijd om het verhaal uit te werken tot een roman, besloot Sasha. Om kinderen te waarschuwen voor een wereld waarin ze terecht kunnen komen als ze volwassenen hun gang laten gaan. ‘In wat voor wereld wil je leven?’ schreef ze uitdagend op de cover.
Het beste voor de mensen
Al zo’n jaar of vijftien zitten de mensen op OverAarde opgesloten in hun eigen huizen. Een ramp - in het boek De Spiraal genoemd - heeft de aarde onbewoonbaar gemaakt. Levensgevaarlijke straling dwong de mensen eerst naar hun schuilkelders, daarna naar speciaal voor hen gebouwde, volledig van de buitenwereld afgeschermde huizen. Eten en andere noodzakelijke levensbehoeften wordt ze gebracht via een buizensysteem. De enige uitgang bevindt zich op dak, waar een hermetisch afsluitbaar helikopterluik is bevestigd. Hier worden jonge mensen die 21 zijn geworden opgehaald en naar hun toekomstige levenspartners gebracht. De enige mensen die je in je jeugd in levende lijve ontmoet, zijn je ouders en als je geluk hebt nog een broertje of zusje. Onderwijs krijg je via je computer. Andere kinderen ontmoet je via de computer. Je studeert, speelt, sport… alles via de computer.
De regering heeft besloten dat dit het beste is voor de mensen. Buiten is geen leven meer mogelijk, zegt wereldleider Megamag, in zijn dagelijkse toespraak tot de mensen. We kunnen alleen nog hopen dat we op een dag de technologie ontwikkelen om op zoek te gaan naar een andere planeet om op te wonen…
Niets aan de hand
Kinderen die geboren zijn in deze wereld weten niet beter. Zo ook Tint en Toon, twee OverAarde-kinderen van een jaar of 12. Ze zijn bevriend, maar hebben elkaar nooit ontmoet. Ze spelen wel spelletjes met elkaar, via de computer. En nu hebben ze een gaaf nieuw spel ontdekt: Audio-Visual. Ze gaan er helemaal in op totdat in het spel ineens twee wezens opduiken van een andere planeet: Oga en Oro. Dit is wel heel echt ineens. Oga en Oro beschikken over wonderlijke vermogens - ‘niet moeilijk hoor, als je even je best doet’ - door bijvoorbeeld te kunnen verschijnen in gedachten en dromen en daar met je te praten alsof het echt is. Ze nemen Toon en Tint mee naar de wereld buiten. En laten hen zien dat daar helemaal niets aan de hand is. Tenminste, er is geen straling, de lucht is schoon. En is er zelfs een groep mensen die zich teruggetrokken heeft en in de bossen leeft. Een kleine groep machthebbers - zij van de regering - heeft de rest van de aarde voor zichzelf, terwijl alles wordt geregeld door een overgebleven deel van de oude bevolking die in steden leeft waar ze niet uit durven te komen omdat ze is wijsgemaakt dat het buiten de stad levensgevaarlijk voor ze is.
Nu Tint en Toon eenmaal weten hoe het werkelijk zit, bedenken ze samen met Oro en Oga, en de mensen in het bos, een plan om de wereld te bevrijden.
De kracht van fictie
Het wonderlijke van dit verhaal, en de wereld die Sasha Tieman gebouwd heeft met OverAarde, is dat ze het al in 2001 voorzag. Toen waren we allemaal nog optimistisch over het internet (access for all, world online, connecting people etc.) en de technologie die ons steeds meer vooruitgang zou brengen. Tieman voorvoelde waar de digitale technieken toe leiden konden, zoals filosofe Hannah Arendt in haar beroemde studie The Origins of Totalitarianism in 1951 al voorzag wat de volgende fase van het totalitarisme zou zijn. Vanaf 2020 kregen we een voorproefje van hoe dat eruit zou kunnen zien.
De kern is de fictie waar we allemaal in moeten geloven. In OverAarde is dat ‘De Spiraal’. Van 2020 tot 2022 (en straks opnieuw?) was het ‘corona’, en meer en meer wordt het ook ‘het klimaat’. We denken allemaal dat het waar is omdat ‘ze’ zeggen dat het waar is, dus zal het wel waar zijn, want ‘wie ben ik om te denken dat het misschien niet waar is’? En dus laten we ons opsluiten, prikken, máskeren en eindeloos testen. Omdat ‘ze’ zeggen dat het nodig is. En we voelen ons met elkaar verbonden omdat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten. En passent lossen we zo onze fundamentele postmoderne eenzaamheid op. Massavorming heet zoiets in de vakliteratuur. Professor in de klinische psychologie Mattias Desmet schreef er een belangrijk boek over: De psychologie van totalitarisme.
De blik van kinderen
Om uit de ‘betovering’ te ontsnappen - want het heeft iets van een collectieve hypnose - hebben we de blik van kinderen nodig. Door met hún ogen te kijken naar waar we mee bezig zijn, worden we misschien op tijd ‘wakker’ en kunnen we met de kinderen concluderen: in zo’n wereld willen we niet leven.
Het knappe van OverAarde is dat Sasha Tieman een potentieel loodzwaar onderwerp, waar niet iedereen voor open zal staan, in een spannend, inventief en hoopvol verhaal heeft weten te gieten dat je aanzet tot denken over de wereld waarin we (willen) leven. Ze doet dat in een sprankelende stijl waarin ze creatief speelt met taal en met de zintuigen. Je gunt ieder kind uit groep 7 en 8 een juf die het boek voorleest en dan met de hele klas afspreekt: zullen wij het dan in ieder geval anders doen? Misschien komt het dan toch nog goed met de wereld.
(Richard Stuivenberg, Uitgeverij HENS)
OverAarde van Sasha Tieman is verkrijgbaar bij de boekhandel, bijvoorbeeld bij Libris.